Борис Леонидович Пастернак

Ἦταν μιά δύσκολη ὑπόθεση τό νά κάνῃς ὑψηλή τέχνη στήν σοβιετική ἔνωση ἐπί σταλινισμοῦ. Κι ὅπως ἀποδείχθηκε ἀκόμα καί μετά τόν θάνατο τοῦ Στάλιν τό 1953, καί παρά τίς ἐλπίδες πού γέννησε τό 1955 τό 20ό συνέδριο τοῦ ΚΚΣΕ μέ τήν περίφημη ὁμιλία τού Νικήτα Χρουστσώφ κατά τῆς προσωπολατρίας, ἡ ἄνοιξη δέν θά ἐρχόταν γιά τούς σοβιετικούς καλλιτέχνες καί διανοούμενους πού δέχτηκαν τήν σκληρή κριτική τοῦ κόμματος. Ἀνάμεσά τους οἱ Ἄννα Ἀχμάτοβα, Μιχαήλ Ζόσενκο, Ἡλία Ἔρεμπουργκ, Ἀράμ Χατσατουριάν, Σεργκέι Προκόβιεφ, Ντμίτρι Σοστακόβιτς καί Μπόρις Πάστερνακ.

Ὅλα αὐτά ἔρχεται νά μᾶς θυμίση ἕνα βιβλίο πού ἐκδίδεται ἀπό τίς «μεταμεσονύκτιες ἐκδόσεις» μέ τίτλο «ὁλοκληρωτισμός καί τέχνη» τοῦ Δημήτρη Τριανταφυλλίδη, ὁ ὁποῖος ἔχει ἐπιμεληθεῖ καί μεταφράσει ἀπό τά ῥωσικά ὅλα τά ντοκουμέντα καί τά σχολιάζει. Ντοκουμέντα πού καλύπτουν τήν περίοδο 1946-1960. Στό πρῶτο μέρος τοῦ βιβλίου ὁ συγγραφέας μεταφέρει τήν ὁμιλία τοῦ Ἀντρέι Ζντάνωφ, μέλους τῆς κεντρικῆς ἐπιτροπῆς τοῦ ΚΚΣΕ, κατά τῶν περιοδικῶν «Ζβεζντά» καί «Λένινγκραντ» τό 1946, τῶν ὁποίων τό ἔγκλημα ἦταν πώς εἶχαν δημοσιεύσει διηγήματα τοῦ Μιχαήλ Ζόσενκο καί ποιήματα τῆς Ἄννας Ἀχμάτοβα.

«Τό εὗρος τῆς ποίησής της», εἶπε γιά τήν τελευταία, «εἶναι μίζερα περιορισμένο, εἶναι ἡ ποίηση μιᾶς τρελαμένης κυρᾶς πού χτυπιέται στό μπουντουάρ καί τό παρεκκλήσι. (...) Oἱ θλιβεροί τόνοι μιᾶς πεισιθάνατης ἀπελπισίας, τά μυστικιστικά βιώματα ἀπό κοινοῦ μέ τόν ἐρωτισμό ἀποτελοῦν τόν πνευματικό κόσμο τῆς Ἀχμάτοβα, ἡ ὁποία εἶναι ἕνα ἀπομεινάρι ἀπό τόν κόσμο τῆς παλιᾶς κουλτούρας τῶν εὐγενῶν πού ἔχουν πλέον χαθῆ ὁριστικά».

ΣΤΙΧΟΙ ΑΝΤΙΣΟΒΙΕΤΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ

Τό 1946 μπαίνει λουκέτο στό «Λένινγκραντ», ἐνῶ ὁρίζονται νέοι ὑπεύθυνοι στό «Ζβεζντά». Ἐννοεῖται πώς ἀποκλείονται κάθε ἔκδοσης τά ἔργα τῆς Ἀχμάτοβα καί τοῦ Ζόσενκο.

Οἱ περιπέτειες τῆς ποιήτριας, ὅμως, δέν τελειώνουν. Τό 1950 «κατηγορεῖται γιά ἐχθρική δράση μέ βάση τίς ὁμολογίες τῶν συλληφθέντων στά τέλη τοῦ 1949, γιοῦ της Ἠ. Γκουμίλιωφ καί τοῦ πρώην συζύγου της, Ἠ. Ἠ. Πούνιν, καθηγητῆ τοῦ Κρατικοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Λένινγκραντ». Ὅπως ὁμολόγησε ὁ Πούνιν, ἀπό τά πρῶτα κιόλας χρόνια τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης, ἡ Ἀχμάτοβα ἔγραφε στίχους άντισοβιετικοῦ χαρακτῆρα, στούς ὁποίους ἀποκαλοῦσε τούς μπολσεβίκους “ἐχθρούς, πού ἐρημώνουν τήν γῆ”».

Καί ἀπό τήν πεζογραφία καί τήν ποίηση πᾶμε στήν μουσική, ὅπου τά ὄργανα εἶχαν ἀρχίσει τό 1948, μέ ἀφορμή τήν πρεμιέρα τῆς ὄπερας, «Μεγάλη φιλία» τοῦ Β. Μουραντέλι, πού προκάλεσε τό ξέσπασμα τοῦ Πολιτικοῦ Γραφείου τῆς Κεντρικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ ΚΚΕ.

Τό ἔργο χαρακτηρίστηκε ἐπαίσχυντο, καθώς ὁ συνθέτης «δέν ἀξιοποίησε τόν πλοῦτο τῶν λαϊκῶν μελωδιῶν, τῶν τραγουδιῶν, τῶν ῥυθμῶν, τῶν χορευτικῶν μοτίβων, τά ὁποῖα ἀποτελοῦν τήν κληρονομιά τῶν λαῶν τῆςΕΣΣΔ». Ἡ δέ ἀποτυχία τοῦ Μουραντέλι «δέν εἶναι μεμονωμένο περιστατικό, ἀλλά συνδέεται στενά μέ τήν κακή κατάσταση τῆς σύγχρονης σοβιετικῆς μουσικῆς καί τήν διάδοση μεταξύ τῶν σοβιετικῶν συνθετῶν τοῦ φορμαλιστικοῦ ῥεύματος».

Ὁ μεγάλος Ντμίτρι Σοστακόβιτς δέν γλύτωσε ἀπό τήν λάσπη. Μέ ἀφορμή τήν ὄπερά του «Ἡ Λαίδη Μάκβεθ τοῦ Μτσένσκ» ἡ «Πράβντα» τόν κατηγόρησε γιά τίς ἀντιλαϊκές, φορμαλιστικές διαστροφές του. Καί ὄχι μόνο αὐτόν: «Τό ῥεῦμα αὐτό βρῆκε τήν πλήρη του ἔκφραση στά ἔργα συνθετῶν ὅπως ὁ Σεργκέι Προκόβιεφ, ὁ Ἀράμ Χατσατουριά, ὁ Βλαντιμίρ Σεμπάλιν, ὁ Γκριγκόρι Ποπώφ κ.ἄ., ὅπου μέ ἰδιαίτερη ἔνταση παρουσιάζονται οἱ φορμαλιστικές διαστροφές, οἱ ἀντιδημοκρατικές τάσεις στήν μουσική πού εἶναι ξένες πρός τόν σοβιετικό λαό καί τίς καλλιτεχνικές του προτιμήσεις».

Καί φθάνουμε στήν ἐποχή τῆς μικρῆς ἄνοιξης τῶν τεχνῶν στήν ΕΣΣΔ. Χαρακτηριστικό εἶναι τό ἐνημερωτικό σημείωμα τοῦ Τμήματος ἐπιστήμης καί κουλτούρας τῆς Κεντρικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ ΚΚΣΕ γιά τίς «μή ὑγιεῖς» διαθέσεις μεταξύ τῆς διανόησης, πού τό 1954 ἀποστέλλεται στόν γραμματέα τῆς Κ.Ε. τοῦ ΚΚΣΕ Π.Ν. Ποσπέλεφ, στό ὁποῖο καταγγέλεται «ἡ ἀναβίωση τῆς ἐπιρροῆς τῆς ἀστικῆς ἰδεολογίας μεταξύ ἑνός τμήματος τῆς διανόησης».

Ἀφορμή γιά τήν «καταγγελία» εἶναι ἕνα ἄρθρο στήν «Πράβντα» τῆς 27ης Νοεμβρίου 1953 μέ τίτλο «Τό δικαίωμα καί τό χρέος τού θεάτρου» πού ἀφοροῦσε τήν παράσταση «Ἀπειλή» τοῦ Ὀστρόφσκι στό Θέατρο Δράματος τῆς Μόσχας. Στό ἐν λόγω ἄρθρο δέν ὑπῆρχε λέξη γιά «τό σημαντικότερο καθῆκον τῶν παραγόντων τῆς σοβιετικῆς κουλτούρας, δηλαδή γιά τήν μάχη κατά τῶν ἐπιρροῶν τῆς ἀστικῆς ἰδεολογίας». «Ἀτυχεῖς» δέ ἦταν καί ὁρισμένες θέσεις του, εἰδικά αὐτή πού ἀφοροῦσε τήν «ἐλευθερία τῆς δημιουργίας ἔναντι τῆς πολιτικῆς, τήν ἐλευθερία τῶν τάσεων, τόν περιορισμό τῆς κριτικῆς». Άκόμα πιό «ὕποπτο», ἕνα ἄρθρο τοῦ Ἀράμ Χατζατουριάν στό περιοδικό «Σοβιετική μουσική», ὅπου ὁ συνθέτης τασσόταν ἐναντίον τῶν «ὁδηγιῶν ἄνωθεν», καί τό ὁποῖο μάλιστα ἐπαινέθηκε σέ ἀμερικανική ἐφημερίδα ὡς ἔνδειξη μεταστροφῆς τῆς πολιτικῆς τοῦ κόμματος στόν χῶρο τῶν τεχνῶν στήν ΕΣΣΔ.

Καί μετά τούς μουσουργούς καί τούς συγγραφεῖς, πῶς θά μποροῦσαν νά λείπουν οἱ εἰκαστικοί;Τό 1954 τό Τμήμα ἐπιστήμης καί κουλτούρας τῆς Κεντρικῆς ἐπιτροπῆς τοῦ ΚΚΣΕ ἐπισημαίνει ὅτι ὁ καλλιτέχνης πρέπει νά ζωγραφίζη ἔργα ὅπως τά «Σφυρί καί Δρεπάνι» τοῦ Γ. Γκορέλωφ, «Ψωμί» τοῦ Τ. Γιαμπλόνσκι, «Ἀνάπαυση μετά τήν μάχη» τοῦ Γιούρι Νεπρίντσεφ. «Τήν ἴδια στιγμή ὅμως στίς ἐκθέσεις χρόνο μέ τόν χρόνο έμφανίζονται ὁλοένα καί πιό πολλοί τυχάρπαστοι, βιαστικά φτιαγμένοι πίνακες, οἱ ὁποῖοι δέν ἔχουν κεντρικό θέμα καί δέν λένε σέ κανέναν τίποτα. Πίνακες γκρίζοι, θλιβεροί, τοπία μέ μισο-κατεστραμμένα οἰκήματα, ἐγκαταλειμμένες πηγές, ἐρημωμένους κήπους (...) Ἰδιαίτερα άποκαλυπτικά οἱ μή ὑγιεῖς ἐστέτ διαθέσεις φαίνονται στό διήγημα τοῦ Ἰλιά Ἔρενμπουργκ “Τό λιώσιμο τῶν πάγων”. Σ’αὐτό περιγράφονται δυό σοβιετικοί ζωγράφοι ὁ Σαμποῦροφ καί ὁ Πουχώφ. Ὁ πρῶτος ζεῖ σέ ἕνα ὑπόγειο πεινασμένος καί ζωγραφίζει μόνο ἰδιωτικές σκηνές καί πορτρέτα τῆς συζύγου του.

Ὁ Ἰ. Ἔρενμπουργκ θεωρεῖ ὅτι τά ἔργα τοῦ Σαμποῦρωφ ἀποτελοῦν πραγματική τέχνη. Ἀντιθέτως ὁ Πουχώφ δέν πιστεύει στήν τέχνη, κυνικά παραδέχεται ὅτι εἶναι τσαπατσούλης, καί δημιουργεῖ πίνακες μέ θέματα ἀπό τήν παραγωγή». Φυσικά καί ἐδῶ ἡ λήψη μέτρων θεωρεῖται ἀπαραίτητη.

Κορωνίδα ὅλων ὁσων ἀναφέρονται παραπάνω εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ Μπόρις Πάστερνακ. Τό «λάθος» του ἦταν ὅτι εἶχε γράψει ἕνα σπουδαῖο μυθιστόρημα, τό «Δόκτωρ Ζιβάγκο», πού ὅμως χρησιμοποιήθηκε ὡς μέρος τοῦ ἰδεολογικοῦ ὁπλοστασίου κατά τῆς ΕΣΣΔ. Ὅταν τό ἔστειλε στόν ἰταλό ἐκδότη Τζατζάκομο Φελτρινέλι, οἱ μηχανισμοί τοῦ καθεστῶτος κινητοποιήθηκαν γιά νά ἀποτρέψουν τήν ἔκδοσή του.

Στό «ὁλοκληρωτισμός καί τέχνη» παρουσιάζονται τά σημαντικότερα ἀπό τά 39 συνολικά ἔγγραφα πού ἔχουν σχέση μέ τήν «ὑπόθεση Πάστερνακ». Σ’ἕνα ἀπό αυτά, ὁ ὑπουργός Ἐξωτερικῶν τῆς ΕΣΣΔ Σεπιλόφ χαρακτηρίζει τό μυθιστόρημα κακεντρεχή λίβελο κατά τῆς ΕΣΣΔ καί καθησυχάζει ὅτι μέ τήν βοήθεια φίλων λαμβάνει μέτρα γιά τήν ἀποτροπή τῆς ἔκδοσης «αὐτοῦ τοῦ ἀντισοβιετικοῦ βιβλίου» στό ἐξωτερικό.

Καί ἐδῶ ἀκριβῶς ἀρχίζει ἕνα μαραθώνιος ἀλληλογραφίας ὅπου κατ’ἀρχήν καί προφανῶς ὕστερα ἀπό πιέσεις ὁ Πάστερνακ ὑπαναχωρεῖ σέ σχέση μέ τήν ἔκδοση τοῦ μυθιστορήματός του, παραδεχόμενος ὅτι πρέπει νά τό ἐπεξεργαστῆ ξανά. Τό ζητᾶ πίσω ἀπό τόν Φελτρινέλι, ἀλλά ὁ τελευταῖος δέν ἐπιστρέφει τό χειρόγραφο, γράφοντας πῶς εἶναι «ὑψηλῆς καλλιτεχνικῆς ἀξίας» καί θά περιμένη τίς διορθώσεις.

Μέ νέο τηλεγράφημα ὁ συγγραφέας ἐπιμένει, ἐνῶ τότε ὁ ἐκδότης στέλνει ἀντίγραφα τοῦ μυθιστορήματος στούς ἐκδοτικούς οἴκους «Γκαλιμάρ» (Γαλλία) καί «Κόλινς» (Βρετανία).

Tόν Ἀπριλίο τοῦ 1958 τό βιβλίο ἔχει κυκλοφορήσει. Οἱ Σοβιετικοί θορυβημένοι προσπαθοῦν νά στρέψουν τήν ἐπιτροπή τοῦ Νόμπελ πρός τόν ὑποδειγματικό γι’αὐτούς Μιχαήλ Σόλοχωφ. Ὁ Πάστερνακ τελικά βραβεύεται καί ξεκαθαρίζει τήν θέση του μέ ἐπιστολή του πρός τό προεδρεῖο τῆς διεύθυνσης τῆς Ἔνωσης συγγραφέων τῆς ΕΣΣΔ: «Ἀκόμα καί τώρα, ὕστερα ἀπ’ὅλον αὐτό τόν θόρυβο, συνεχίζω νά πιστεύω ὅτι τό νά εἶσαι σοβιετικός πολίτης καί νά γράφεις βιβλία ὅπως τό «Δόκτωρ Ζιβάγκο» εἶναι συμβατά»

Ὁ συγγραφέας, ἐν τέλει, θά διαγραφεῖ ἀπό τήν Ἔνωση Συγγραφέων τῆς ΕΣΣΔ. Θά πιεστεῖ ἀκόμα περισσότερο, θά ἐκφοβιστεῖ μέ ἐξορία, θά φτάσει στό σημεῖο νά ἀρνηθεί τό Νόμπελ καί θά γράψει τήν 1η Νοεμβρίου 1958 στόν Νικήτα Χρουστσώφ: «Μοῦ ἔγινε γνωστό ὅτι ἡ κυβέρνηση δέν θά ἔθετε κανένα ἐμπόδιο γιά τήν ἀναχώρησή μου ἀπό τήν ΕΣΣΔ. Γιά μένα αὐτό εἶναι ἀδύνατο. Εἶμαι ἐκ γενετῆς συνδεδεμένος μέ τήν Ῥωσία, ἐδῶ ἔζησα κι ἐδῶ ἐργάστηκα».

Οἱ περιπέτειές του, ὅμως, δέν θά τελειώσουν. Θά ὁδηγηθεῖ σέ ἀνακρίσεις στήν διάρκεια τοῦ 1959, θά ἀναγκαστεῖ νά προβεῖ σέ ὁμολογίες, θά μοιάζει ἀσυνεπής ὡς πρός τά λόγια καί τά ἔργα του καί θά λυτρωθεῖ μόνο μέ τόν θάνατό του ἀκριβῶς πρίν ἀπό 49 χρόνια καί δύο ἡμέρες.

Χρῆστος Σιᾶφκος